«Ինձ
համար
այդ
հուշարձանները
Թուրքիայում
չեն,
իմ
հայրենիքում
են`
Արևմտյան
Հայաստանում»
Մարտ 29, 2011թ.
19:16
Հարցազրույց
Հայկական
ճարտարապետությունն
ուսումնասիրող
հիմնադրամի
նախագահ,
հուշարձանագետ
Սամվել
Կարապետյանի
հետ
–
Պարոն
Կարապետյան,
ուսումնասիրությունների
նպատակով
մեկնել
էիք Հնդկաստան,
գնում
եք
մեր
ժողովրդի
ստեղծած
մշակութային
արժեքների
հետքերո՞վ:
-
Այո,
հայրենիքի
պատմությունն
ամբողջանում
է,
երբ
ուսումնասիրում
ես
նաև
գաղթավայրերի
հուշարձանները:
Հնդկաստանում
հուշարձանատեսակները
բազմատեսակ
չէին,
և
դա
հասկանալի
է,
որովհետև
հայը
ընդամենը
առևտրական
նպատակներով
է
ոտք
դրել
այդ
երկիր:
Տապանաքարերի
վրա
մեծ
մասամբ
հիշատակված
էր`
Նոր
ջուղացիներ:
Ընդ
որում,
առաջին,
երկրորդ
սերնդից
հետո
վերանում
են
հայերեն
արձանագրությունները.
վերջին
սերունդներն
արդեն
գրում
են
միայն
անգլերենով:
Օտար
միջավայրում
ուծացումն
իր
գործն
արել
է:
Ի
դեպ,
Հնդկաստանում
մենք
միտումնավոր
ավերված
հայկական հոշարձաններ
չտեսանք…
-
Մինչդեռ
այդ
ավերի
ականատեսն
ենք
մեր
տարածաշրջանում …
-Պատճառը
շատ
պարզ
է`
ճակատագրի
բերումով
մեր
հայրենիքը
հարևան
պետությունների
սահմանների
մեջ
է
գտնվում,
առաջին
հերթին`
Թուրքիայի,
իսկ
արհեստածին
Ադրբեջանն
ուղղակի
հորինված
է
մեր
հայրենիքի
մի
մասի
վրա,
մյուս
կեսը
Կուրի
ձախափնյա
շրջաններն
են,
որ
ներծծված
են
հայ
մշակույթով:
Ադրբեջանական,
այսինքն,
կովկասյան
թաթարների
հուշարձանները,
եթե
դրանք
կարելի
է
այդպես
կոչել,
ի
հայտ
են
եկել
ընդամենը 19-րդ
դարավերջին,
երբ
ցարական
Ռուսաստանի
պարտադրանքով
քոչվորներն
անցան
նստակեցության
ու
վրանները
փոխարինեցին
գյուղերով:
Մինչև 20-րդ
դարը
ադրբեջանական
կոչված
գյուղերում
նույնիսկ
մզկիթներ
չկային,
չկային
գերեզմանոցներ,
որովհետև
նստակյաց
չէին:
Թուրքիայի
տարածքում
է
մեր
հայրենիքի
մի
մեծ
հատվածը`
Արևմտյան
Հայաստանը,
էլ
չեմ
խոսում
Կիլիկիայի,
Փոքր
Հայքի
մասին:
Թուրքը 100
տարի
օրուգիշեր
ջանացել
է անհետացնել
տանտիրոջ
հետքը,
որովհետև
մշակույթի
ամեն
մի
հուշարձան
իր
գոյությամբ,
թեկուզ
ջարդ
ու
փշուր
արված,
փաստում
ու
հիշեցնում
է
իրական
տանտիրոջ
գոյությունը:
Մի
դեպք
հիշեցի.
վերադառնում
էինք
Արևմտյան
Հայաստան
կատարած
վերջին
ճամփորդությունից,
Թուրքիայի
մաքսատան
երկու
աշխատակիցները,
որ
պետական
պաշտնյաներ
էին,
ծանոթանալով
մեր
փաստաթղթերին,
մեկը
մյուսին
ասում
է` «Հայկական
այս
խումբը
մեկ
ամիս
մեր
երկրում
մնալով
ի՞նչ
է
արել»:
Գործընկերը
պատասխանում
է` «Դե,
իրենց
հայրենիքն
է,
ման
են
եկել»:
Հայասատան
բառը լսելիս
թուրքը
սովորականի
պես
չի
արձագանքում.
կամ
ասում
են`
դուք
ի՞նչ
գործ
ունենք
մեր
երկրում,
կամ
սկսվում
է
ճշմարտությունների
շարանը`
սա
հայի
հող
է,
այստեղ
ինչ-
որ
կա`
հայկական
է:
Արաբկիր
քաղաքում
մի
թուրքի
հանդիպեցինք,
ասացինք. «Մենք
Հայաստանից
ենք,
գիտենք,
որ
հայկական
եկեղեցի
է
եղել
այստեղ,
կարո՞ղ
եք
ճանապարհը
ցույց
տալ»:
Մինչև
տեղը
ցույց
տալն
ասաց. «Դուք
ի~նչ
զամանալի
ժողովուրդ
եք,
այս
վայրերում
միայն
տասը
տեսակ
խաղող
էր
աճում,
ձեր
գնալով
ամեն
բան
չորացավ»:
Մոփսի
Լճան
գյուղով
էինք
գնում,
հանդիպեցինք
մի
քրդի,
իմացավ`
Հայաստանից
ենք,
մեկ
նախադասություն
ասաց`. «Հազար
տարի
էլ
որ
անցնի,
միևնույնն
է,
այս
հողը
ձերն
է»,
ու
գնաց:
-Թուրքի
գիտակցության
փոփոխության
հե՞տ
գործ
ունենք:
-Չէ,
պարզապես,
հասարակ,
հողի
հետ
հարաբերվող
մարդիկ
ավելի
ազնիվ
են:
Մանավանդ
որ
քիչ
են
դիտում
հեռուստացույց,
Ստամբուլի,
Անկարայի
թույնից
զերծ
են
մնացել:
-Իսկ
Թուրքիայի
կողմից
հայկական
հուշարձանները
վերականգնելու
ծրագրերի՞ն
ինչպես
եք
վերաբերվում:
-
Ես
ողջունում
եմ
այդ
քայլերը:
Մենք
պետք
է
շահագրգռված
լինենք
մեր
հիշատակների
պահպանությամբ,
դա
մեր
երազն
է,
որ
չքանդվեն
մեր
արժեքները:
Եվ
եթե
թուրքերն
իրենք
են
այդ
քայլն
անում,
իհարկե,
ոչ
թե
ճարտարապետական
արժեքը
գնահատելով,
այլ
իրենց
գրպանի
համար,
միևնույն
է,
մենք
պետք
է
շահագրգռված
լինենք:
Մշո
Սուրբ
Կարապետ
վանքի
տեղում
Չենգելի
անունով
գյուղ
է
սարքվել, գյուղապետը
մեզ
պարզ
ասաց. «Մեր
ծնողները
շատ
հիմար
գտնվեցին,
եթե
Մշո
Սուրբ
Կարապետը
կանգուն
լիներ,
իմ
գյուղացիները
զբոսաշրջիկներին
միայն
թան
վաճառելով
կապրեին»:
Ու
ասում
էր`
պատրաստ
է
գյուղացիներից
մի
քանիսին
իրենց
տներից
հանել,
քանի
որ
տները
կառուցել
են
վանքի
քարերն
օգտագործելով,
ու
վերականգնել
վանքը,
որ
մի
քիչ
ավելի
զբոսաշրջիկ
գա:
Ես
չեմ
հասկանում
այն
ճարտարապետներին,
որոնք
ասում
են`
ավելի
լավ
էր
քանդեին,
քան
մզկիթ
դարձնեին:
Ճիշտ
հակառակը,
ամեն
անգամ,
երբ
գնում
ու
տեսնում
եմ,
որ
եկեղեցին,
թեկուզ
մզկիթ
դարձած,
պահպանված
է`
ուրախանում
եմ:
Եթե
այդքան
պատիվ
ունենք
ու
մի
օր
պիտի
մեր
արժեքներին
արժանի
լինենք,
եկեք
այսօր
ճիշտ
գործենք,
որ
եկեղեցու
գմբեթին
դրված
լուսինը
մի
օր
իջեցվի
ու
գմբեթին
խաչը
բարձրանա:
Ավեի
լավ
էր
Կարսի
Առաքելոցը
չլինե՞ր,
թե՞
որ
կա
ու
մզկիթ
է,
բայց
Սուրբ
Կարապետը
չկա,
ուրախանա՞նք,
որ
Նարեկավանքի
ամբողջ
վանական
համալիրը
քանդված
է,
ու
տեղում
մզկիթ
է
կառուցված.
երանի 1000
տարվա
վանքը
մզկիթի
վերածված
լիներ,
ու
այդպիսով
պահպանած:
Վարագավանքը,
Մշո
Սուրբ
Կարապետը
վերականգնելու
համար
Մուշ
եկել
խնդրում
էին
արխիվային
լուսանկարներ,
չափագրություններ,
և
մենք,
բնականաբար,
տրամադրեցինք:
-
Չե՞ք
կարծում,
որ
վերականգնմանը
պետք
է
մասնակցեն
հայ
ճարտարապետները:
Ի
դեպ,
ՄԱԿ-ի
«Բնիկ
ժողովուրդների
իրավունքների
մասին»
հռչակագրում
ասվում
է,
որ
առանց
բնիկ
ժողովրդի
ներկայացուցիչների
մասնակցության
տվյալ
պետությունն
իրավունք
չունի
ինչ-որ
քայլ
ձեռնարկել
բնիկ
ժողովրդի
հուշարձանների
նկատմամբ:
-Ես
իրավական
փաստաթղթերից
տեղեկացված
չեմ,
բայց
կարծում
եմ`
հնարավոր
է
հասնել
դրան
մասնավոր
ճանապարհներով:
Վարագա
վանքի
գյուղապետը,
ցույց
տալով
իր
ծախսով
վերանորոգած
առաստաղը,
ասում
էր`
օգնեք
ինձ`
փրկենք,
որ
ձյունն
ու
անձրևը
ներս
չլցվեն:
Հիմա
ի՞նչ
անենք`
մերժե՞նք:
Բայց,
ախր,
ինձ
համար
այդ
հուշարձանները
Թուրքիայում
չեն,
դրանք
իմ
հայրենիքում
են,
ուր
այսօր
շատ
հայեր
են
ապրում…
Երբևէ
հարց
տվե՞լ
ենք
մեզ,
թե
ինչպե՞ս
Աղթամարի
Սուրբ
Խաչ
եկեղեցու
գմբեթին
դրվեց
խաչը:
Վստահ
եմ,
որ
եղել
է
Վանի
նահանգային
իշխանության
թույլտվությունը,
հակառակ
դեպքում
չէին
համարձակվի,
բայց
ինչո՞ւ
դրվեց
գիշերով,
մի
քիչ
էլ
ծուռ
են
դրել`
գիշերով
արված
գործը
ի՞նչ
պիտի
լինի:
Ովքե՞ր
արեցին
այդ
գործը,
քրդե՞րը.
չեմ
հավատում…
համոզված
եմ,
որ
դա
ծպտյալ
քրիստոնյա
հայերի
ձեռքի
գործն
էր…
Մուշում
կան 3000
իսլամացած
ու 1/3-ի
չափով
էլ
քրիստոնյա
հայեր,
որոնք
մշտապես
եղել
են
ճնշված
ու
լուռ:
Հիմա
մի
քիչ
ազատություն
են
ստացել
և
ուզում
են
Մուշի
եկեղեցին
վերականգնել:
Ցեղասպանության
զոհերի
ժառանգները,
որ
սփռված
են
աշխարհով
մեկ,
պետք
է
օժանդակեն
այս
գործընթացին,
եթե
չեն
դադարել
իրենց
արմատներն
զգալուց,
եթե
հայրենասիրությունը
միայն
կերուխումի,
հայերնիքի
կենացը
խմելու
մակարդակի
վրա
չէ:
-
Սփյուռքի
նախարարության
նախաձեռնությամբ,
Արևմտյան
Հայաստանի
հայկական
հուշարձանները
գրանցվում
են
Յունեսկոյում:
Արտաքուստ
թվում
է,
թե
ճիշտ
քայլ
է,
բայց
իրականում`
խիստ
վտանգավոր:
Փաստորեն,
Հայաստանը
վավերացնում
է,
որ
այդ
կոթողները
գտնվում
են
Թուրքիայի
տարածքում`
մեկընդմիշտ
փակելով
Արևմտյան
Հայաստանի
հարցը:
-Այո,
ստացվում
է,
որ
մենք
այդ
քայլով
ճանաչում
ենք
մեր
հուշարձանների`
Թուրքիայի
տարածքում
գտնվելու
փաստը:
Այստեղ
շատ
կարևոր
է,
թե
խնդիրը
ինչպիսի
ձևակերպմամբ
կնեկայացվի,
ինչպե՞ս
կմատուցվի:
Ցավոք,
մենք
մեր հայրենիքի
մի
մեծ
հատվածից
տեղեկացված
չենք:
Անցած
տարի
գիտաժողով
էր
անցկացվում,
ճարտարապետներից
մեկը
զեկույցի
մեջ
ասում
է` «Արևելյան
Անատոլիա…»,
մոտեցա,
ասացի`
Արևմտյան
Հայաստանը
Արևելյան
Անատոլիա
չէ,
ի՞նչ
կարիք
կա
հնչեցնել
թուրքական
հորինվածքը:
Մեր
հայրենիքից
անտեղյակ
ենք…
-Վրացիները
հայտարարում
են,
թե
Թուրքիայի
տարածքում
եղած
քրիստոնեական
կոթողները
վրացական
են:
Փաստորեն,
գործ
ունենք
հայերիս
թիկունքում
հյուսվող
թուրք-վրացական
հերթական
գործարքի
հետ:
-
Թուրքերը
Արևմտյան
Հայաստանում
գտնվող
հուշարձանները
պատրաստ
են
սկուտեղի
վրա
հրամցնել
վրացիներին,
ում
ասես,
միայն
թե
չվերագրվեն
հային:
Թուրք
էքսկուրսավարը 19-րդ
դարի
հայ
եկեղեցին,
որի
վրա հայերեն
տառերով
մեծ
արձանագրություն
է
գրված,
ներկայացրեց
որպես
բյուզանդական
եկեղեցի:
Բյուզանդիայի
վերջը
տվել
են 15-րդ
դարում
ու
հիմա 19-րդ
դարի
հայկական
եկեղեցին
բյուզանդական
են
հայտարարում:
Խեղկատակության
հասնող
կեղծիք.
սա
Թուրքիայում
իրականացվող
պետական
ծրագիր
է:
Մեծ
հաճույքով
կասեին,
որ
Աղթամարը
վրացական
է,
միայն
թե
անունը
հայերի
հետ
չկապվեր,
բայց
դե
աշխարհի
աչքը
վրան
էր,
ու
նման
քայլ
անել
չէին
կարող:
Փորձում
են
Տայքի 10-11
դարի
հուշարձանները
վրացիներին
վերագրել,
որոնք
հայ
քաղկեդոնական
կառույցներ
են,
ու
վրացիների
ախորժակն
էլ
բացվել
է.
փորձում
են
օգտվել
կրոնական
փաստից:
-
Ադրբեջանցիներն
էլ
իրենց
հերթին
են
հայտարարում,
թե
մինչև
մուսուլման
լինելը
քրիստոնյա
են
եղել
ու
քրիստոնեական
կոթողներն
էլ
ադրբեջանական
են:
-Դեռ
60-ականներից
այս
թեզը
առաջ
էին
մղում,
հայկական
հուշարձանները
հայտարարվեցին
աղվանական,
որ,
իբր,
իրենց
քրիստոնյա
նախնիներն
են:
Դավիթ
Ախունդով
անունով
ադրբեջանցի
մի
հեղինակ
մի
ամբողջ
հատոր
է
գրել,
թե,
իբր,
Ջուղայի
խաչքարերը
ալբան
իշխանների,
այսինքն,
իրենց
քրիստոնյա
նախնիների
կողմից
են
կերտված:
Այդ
դեպքում
ինչո՞ւ
ջարդուփշուր
արեցին «իրենց
ձեռքով
կերտված» խաչքարերը:
Զիա
Բունիաթովն
իր
ամբողջ
կյանքում
ասում
էր,
թե
իրենց
նախնիները
եղել
են
քրիստոնյաներ,
բայց
կյանքի
վերջում
անկարող
եղավ
դիմանալ
իր
իսկ
կողմից
սարքված
կեղծիքին`լինելով
մուսուլման`
ձևանալ
քրիստոնյա
ու
մահվանից
ամիսներ
առաջ
հայտարարեց`
մենք
ոչ
աղվան
ենք
եղել,
ոչ
քիրստոնյա,
մենք
հենց
թո’ւրք
ենք,
էդ
հուշարձանները
մեզ
հետ
կապ
չունեն,
պետք
է
քանդենք
ու
ոչնչացնենք:
Այսինքն,
իրենք
էլ
կրակն
են
ընկել
իրենց
հյուսած
կեղծիքի
ձեռքը:
-
Ջուղայի
խաչքարերը
ոչնչացրած
Ադրբեջանը
պետք
է
կանգնի
դատարան
առաջ.
Ինչպե՞ս
հասկանալ
այս
հարցում
մեր
անտարբերությունը,
ինչո՞ւ
հայկական
կողմը
չի
դիմում
միջազգային
դատարան:
Նույնիսկ
օտարները
մեզ
չեն
հասկանում…
-Այո,
պետք
է
որ
ԱԳՆ-ն,
Մշակույթի
նախարարությունը,
Ազգային
անվտանգության
խորհուրդը, նաև
ՊՆ-ն
դիմեն
միջազգային
դատարան:
Խնդիրը
երկրի
անվտանգության
հետ
է
առնչվում:
Աշխարհի
ազգերի
շարքում
մենք
մեր
մշակույթով
ենք
գլուխներս
բարձր
կանգնել:
Ու
երբ
մեր
մշակույթն
են
վերացնում,
բնականաբար,
խարխլում
են
մեր
անվտանգության
հիմքերը:
Ես
կարծում
եմ,
որ
այս
հարցում
պետական
բարձր
օղակները
միասնաբար
պետք
է
դատական
հայց
ներկայացնեն,
ինչը
մինչ
օրս
չի
կատարվել:
տեղյակ
եմ,
որ
դատին
հետամուտ
է
միայն
Արևմտյան
Հայաստանի
հայերի
ազգային
խորհուրդը`
Արմենակ
Աբրահամյանի
գլխավորությամբ:
Ինչո՞վ
են
զբաղված
մեր
իրավաբանները,
եթե
տեր
չեն
կանգնում
ազգի
մշակութին:
Մենք
պետք
է
դատական
հայցերով
հեղեղած
լինեինք
միջազգային
դատարանը,
բայց
ոչինչ
չի
արվում:
-Տեղյակ
եմ,
որ
աշխատում
եք
Արևմյան
Հայաստանի
ազգաբաշխական
քարտեզի
ստեղծման
վրա:
Դուք
ձեր
մասով
արդեն
իսկ
մի
լուրջ
փասթաթուղթ
եք
պատրաստում
միջազգային
դատարան
հայց
ներկայացնելու
համար`
ո՞ւր
անհետացավ
Արևմտյանի
Հայաստանի
բնիկ
հայ
ժողովուրդը:
-Այո,
քարտեզը
կներկայացնի
Արևմտյան
Հայաստանի
նախաեղեռնյան
շրջանի
ժողովրդագրական
պատկերը,
այսինքն`
մինչ
համիդյան
ջարդերը:
Ցեղասպանության
սկիզբը 1894-ն
է,
ու
մեր
քարտեզը
ցույց
կտա,
թե
ինչ
ազգաբաշխական
պատկեր
է
եղել
մեր
հայրենիքում
մինչ 1894-ը:
Արևմտյան
Հայաստանը
մոտ 7000
գյուղ
է
ունեցել.
ամեն
մի
ազգին
մի
գույն
տալով` 7000
բնակավայրերը
տեղադրել
ենք
քարտեզի
վրա,
ուր
պարզորոշ
երևում
է,
թե
այդ
ծով
հայ
բնակչությունը
որ
բնակավայրերում
է
ապրել:
Հայերը
կազմել
են
բացարձակ
մեծամասնություն.
մի
հայացքով
տեսանելի
է
քարտեզի
վրա: Անշուշտ,
շատ
աշխատատար
է ,
քանի
որ
տվյալների
հավաքման
գործընթացը
բավական
երկար
ձգվեց:
Հուսով
եմ,
որ
ևս
մեկ
տարի,
ու
քարտեզագիրքը (Ատլասը)
կհրատարակենք:
Հարցազրույցը
վարեց
Արմինե
Սիմոնյանը
ArmAr.am -
idefacto.am -
Western Armenia News
